Lompat ke konten Lompat ke sidebar Lompat ke footer

Kesusastraan Bali Purwa

Dalam bahasa Indonesai kita mengenal ada sastra lisan dan ada pula sastra tulis. Berdasarkan urutan waktu sastra Indonesia terbagi atas beberapa angkatan yaitu Angkatan Pujangga Lama, Angkatan Sastra Melayu Lama, Angkatan Balai Pustaka (1920–1932), Angkatan Pujangga Baru (1933–1942), Angkatan 1945 (1942–1949), Angkatan 1950–1960-an, Angkatan 1966–1970-an, Angkatan 1980–1990-an, Angkatan Reformasi Angkatan 2000-an. Sastra Bali dibedakan menjadi dua yaitu,

Kesusastraan Bali wenten kalih soroh, inggih punika  Kesusastraan Bali Purwa (Tradisional) miwah Kesusastraan Bali Anyar (Modern)


Kesusastraan Bali Purwa inggih ipun karya sane nganggen basa Bali sane becik, nganutrin tembang (gending) miwah merupa satua (gancaran tradisional), tur ngunggahang manah, pitutur, piteket saking herdaya manusa.

Sastra Bali Purwa inggih punika dados antuk kalih soroh, luir ipun :
  1. Soroh tembang (pupuh)
  2. Soroh satua-satua
Kesusastraan Bali Purwa nganggen paribasa utawi basa rerasmen mangda wenten pemanis tur sane mirengin utawi ngwacen (mamaca) seneng ring soroh kesusastraan Bali punika. 

Ring sastra Bali Purwa taler akeh pesan paribasa miwah tutur-tutur tradisional (ungkapan)

1. Soroh Tembang (Pupuh)

Sastra Bali Purwa soroh tembang punika dados kabagi kadadosang 4 soroh, sekadi Kesusastraan Bali ring sor.
☑ Sekar Rare
☑ Sekar Alit
☑ Sekar Madya
☑ Sekar Ageng
Sekar Rare inggih punika soroh gending anggen ngendingang anak alit, utawi soroh gending sane gendingana olih pra alit-alite. Sekar rare puniki dados malih kabagi antuh 3 soroh : 
  1. Gending Rare (Gending rare inggih ipun gending sane kegendingang olih alit-alit duk meplalian, mecanda, megeguyonan sareng timpalne, umpame : Made Cenik, Meong-meong, Cakup-cakup Balang, Jenggot Uban, Mai Delod Pasih)
  2. Gending Jejangeran (Gending Jejangera inggih ipun gending sane kegendingang olih alit-alite duk masekolah jejangeran sareng timpal-timpalne saling sahutin, umpame Siap Sangkur, Putri Ayu, Majejangeran)
  3. Gending Sanghyang (Gending Sanghyang inggih ipun gending sane mangge ring upacara adat miwah agama duk nedunang sanghyang, umpame Gending Sanghyang, Puspa Panganjali, Kukus Arum)
Sekar Alit inggih punika tembang sane nganutin uger-uger sane apada lingsa. Soroh Sekar Alit puniki inggih ipun, Mijil, Pucung, Maskumambang, Ginada, Ginanti, Semarandana, Sinom, Durma, Pangkur, Dandanggula.
  1. Tembang Mijil nggih ipun tembang anggen ngametuang manah, rasi, miwah karsa tur naturin antuk tutur-tutur sane patut . Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 4u, 6i, 6o, 10a, 10i, 6i, 6u ring ungkur.
  2. Tembang Pucung inggih ipun tembang anggen ngametuang manah, nasehat, tutur-tutur utama ring anak alit, magegonjakan, maliang-liang, macecimpedan. Nganggen 6 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 4u, 8u, 6a, 8i, 4u, 8a ring ungkur.
  3. Tembang Maskumambang inggih ipun tembang anggen ngametuang manah sedih, sungsut, lara, nangis. Nganggen 5 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 4a, 8i, 6a, 8i, 8a ring ungkur.
  4. Tembang Ginada inggih punika tembang sane ngametuang manah sedih, sungsut, duhkacita, lara miwah anak metetangisan. Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8a, 8i, 8a, 8u, 8a, 4i, 8a ring ungkur.
  5. Tembang Ginanti inggih punika tembang sane anggen ngunggahang manah maliang-liang, makasih-kasihan, nguncarang tutur-tutur sane becik. Nganggen 6 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i ring ungkur
  6. Tembang Semarandana inggih punika tembang sane anggen nganetuang manah sedih, kungkung, sungsut, awinan antuk kasmaran. Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8a, 8i, 8e, 8a, 8a, 8u, 8a ring ungkur
  7. Tembang Sinom inggih punika tembang sane anggen ngunggahang keramahtamahan, liang, mituturin anak miwah mareraosan. Nganggen 10 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8a, 8i, 8a, 8i, 8i, 8u, 8a, 8i, 4u, 8a ring ungkur
  8. Tembang Durma inggih punika tembang sane meanggen ritatkala ngametuang manah galak, bangras, gedeg, miwah yan ngunggahang jengah duk kasmaran. Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i ring ungkur
  9. Tembang Pangkur inggih punika tembang anggen ngametuang manah, sane madaging indik asmara, nyatuain anak lian. Nganggen 7 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 8a, 8u, 8a, 12a, 8a, 8i  ring ungkur.
  10. Tembang Dandanggula inggih punika tembang anggen ngametuang manah maseneng-seneng, kasmaran, miwah pangajahan. Nganggen 12 carik sane apada lingga tur nganutin uger-uger suara sekadi 10i, 4a, 6a, 8e, 8u, 8i, 8a, 8u, 4a, 8i, 8a sekadi mungguh ring ungkur sabilang carik,

Sekar Madya inggih ipun tembang sane susunan ipune pateh sekadi Sekar Alit, masusun antuk makudang-kudang carik sane apada lingsa. Basa sane mangge basa Jawa Tengahan utawi Kawi-Jawa. Gunan ipun anggena maliang-liang miwah mayadnya. Umpami Kidung Waseng, Wargasari, Alis-alis Ijo, Magatruh, Gambuh, Malat, Adri, Rerepen.


Sekar Agung inggih punika tembang sane nganggen wirama nganutin guru lagu ring apada lingsa. Sekar Agung kaparinama Kakawin. Gunan ipun ri kalaning masuka duka ring banjar utawi ring pawayangan saren payadnyan. Umpami Mamwit Narendra.


2. Soroh Satua-Satua

Satua nggih punika karya sane nenten nganutin uger-uger sekadi uger-uger sesuratan  tembang. Satua punika mawentuk prosa.
Umpami, Men Jempenit, I Belog, Siap Selem, Kambing Takutin Macan


Kaketus saking : 
Apresiasi Bahasa Bali. 2010. Pengajar Bahasa Bali. Jurusan Pendidikan Guru Sekolah Dasar. Fakultas Ilmu Pendidikan Universitas Pendidikan Ganesha
Made Ary Aditia
Made Ary Aditia Seorang pendidik di salah satu sekolah dasar Kab. Gianyar, Bali